Μεγέθυνση: Το κοσμοείδωλο της ανάπτυξης και το μέλλον της γης

«Εάν κατορθώσουμε να εμφυσήσουμε ανθρώπινο πάθος πάνω στον οικονομολόγο, θα είναι νίκη».

(«Η φυλή των ανθρώπων», Θράσος Καστανάκης)

Αναρωτηθήκαμε άραγε για το «που βαδίζει ο κόσμος μας», κάνοντας αυτοκριτική για τα έργα των ανθρώπων σε σχέση με το μέλλον του; Αναρωτηθήκαμε για το γεγονός ότι η ανθρώπινη πράξη πάνω στον πλανήτη συνεχώς επεκτείνεται, χωρίς να υπάρχει ένας σκεπτικισμός για τ’ αποτέλεσματά της; Για το γεγονός ότι οι ανθρώπινες κατασκευές και δραστηριότητες κατακλύζουν τη γη και την καλύπτουν σε απίστευτο βαθμό, αφήνοντάς της λιγοστό χώρο για ν’ «ανασάνει» και να λειτουργήσει στα πλαίσια του φυσικού της ρόλου; Αναρωτηθήκαμε για τ’ ό,τι χάνουμε φύση, πολύτιμη βιοποικιλότητα, για τ’ ό,τι φτωχαίνει η γη για να πλουταίνει με τη δραστηριότητά του ο άνθρωπος; Ότι αυτή η δραστηριότητα, με τον ισοπεδωτικό τρόπο που πραγματώνεται, καθίσταται καταχρηστική κι εντέλει καταστροφική για τη γη, μα και για τον άνθρωπο, που εξαρτάται από τις αξίες και τις ποιότητές της; Αναρωτηθήκαμε ότι, βοηθούμενοι και από την τεχνολογία, γινόμαστε κάτοχοι, χρήστες, ενεργοί σε όλο και μεγαλύτερα πλάτη και μήκη του πλανήτη, διαμορφώνοντας αντιστοίχως απαιτήσεις υποστήριξης του κολοσσιαίου τούτου ανθρώπινου εγχειρήματος, που ικανοποιούνται με θυσίες φύσης, πόρων, γης;

Πόση, αλήθεια, είν’ η αναγκαιότητα αυτής μας της μεγέθυνσης; Κι ως πού δύναται να φτάσει; Μην, ωθούμενοι στη συνεχή επέκταση, απευθυνόμαστε σ’ ένα φαντασιακό και μη δυνάμενο εντέλει για τις δυνατότητές μας, καθώς και για τις δυνατότητες του γήινου συστήματος, άπειρο; Σκεφτήκαμε άραγε για τα όρια του πλανήτη μας; Για τα όριά μας στην πίεσή του; Αναλογιστήκαμε ότι η διάνοιά μας, ως προς επιτεύγματα που συγκροτούν την εξέλιξή μας, μπορεί να καταστεί καταστροφική σε σχέση με το μέλλον μας, αν δεν εγνωστεί ο πραγματικός ρόλος μας στη γη και δε συνειδητοποιηθεί η ευθύνη μας γι’ αυτήν; Και, σε τελική ανάλυση, γιατί να είναι τόσο σημαντική η οικονομική ανάπτυξη, στ’ όνομα της οποίας πραγματοποιείται η μεγέθυνσή μας, που σε τόσο φόρτο κι ανίερη ευθύνη έχει υποβάλλει την ανθρωπότητα, επιδιώκοντας τεχνοκρατικούς στόχους, όπως την παραγωγικότητα, την αποδοτικότητα, το κέρδος, τις μεταρρυθμίσεις κ.τ.λ., όταν όλα τούτα στέκονται τόσο μακρινά από τα ουσιαστικά του βίου; Η εξέλιξη του ανθρώπου είναι οικονομική ή κοινωνική; Ο άνθρωπος μεγεθύνεται ή σμικρύνεται στην ανάπτυξή του;

Τα ερωτήματα τούτα έπρεπε να βασανίζουν τον κάθε άνθρωπο, αναλογιζόμενος αυτός για το μέλλον του στη γη −δυστυχώς όμως δε συμβαίνει κάτι τέτοιο, και ο άνθρωπος στέκεται μακριά, αποστασιοποιημένα από το πρόβλημά του ως προς το μέλλον του, εν συναρτήσει με τον τρόπο που ενεργεί σήμερα και το πώς οφείλει να λειτουργεί αύριο. Είναι ερωτήματα βασικά, που σχετίζονται με αξίες και ποιότητες, με τον τρόπο να υφίσταται ο άνθρωπος λογιζόμενος μ’ ευθύνη και συνείδηση, μακριά από το εφήμερο ρεύμα της επίπλαστης απόλαυσης, έξω από τις συνθήκες του συστήματος της, κατ’ ουσίαν, φθόρας ανάπτυξης, που διαμορφώνει ανάγκες και δημιουργεί εξαρτήσεις, οι οποίες καθιστούν εθελόδουλο τον μοιραίο στο σύστημά του της ζωής τούτον άνθρωπο. Είναι πράξεις της κοντοζωής που προβάλλονται, σε μια στρεβλωτική θεώρηση, ως υπερζωή, και που στα πλαίσια της νεοζωής διαμορφώνουν τον υπερπολιτισμό των νεωτερικών χρόνων. Αυτός εξαρτά τη συνέχειά του από τη μεγέθυνση σε κάθε έκφραση της ενέργειας του ανθρώπου, έχοντας ως αποτέλεσμα τ’ οδήγημα σε μιαν υποβάθμιση που δε βλέπεται, σε μιαν απαξίωση της ίδιας της ζωής ως προς το αξιακό και ουσιαστικό της περιεχόμενο, στην κατάρρευση του κόσμου μας!

Ναι, θέλουμε τ’ αγαθά, όμως για την κοινωνική άνοδο και την ομοιοεπίπεδη εξέλιξη των ανθρώπων· όχι στη βάση υλικών αξιών που διαμορφώνουν συμπεριφορές, νοοτροπίες, τρόπο ζωής, και καθορίζουν ενάντια στον άνθρωπο το μέλλον του. Μήπως, αντί αυτής, της οικονομικής ανάπτυξης, να στρεφόμασταν στην κοινωνική ανάπτυξη, υποστηριζόμενη από μιαν οικονομία αγαθών, κοιτώντας έτσι τον άνθρωπο ως αξία κι όχι ως εργαλείο, κοιτώντας τη φύση και τα γύρω ως αξίες κι όχι ως (οικονομικούς) πόρους; Μήπως να βλέπαμε την πρόοδο ως συνθήκη ζωής στην ανθρωπότητα, αντί της ανάπτυξης;

Ο άνθρωπος «τρέχει» συνεχώς −για να προλάβει, τι;−, ασθμαίνει κι αλλοστρατεί, αγωνιά και παραπαίει, ζει «μη ζωτικά», μηχανικά και κατ’ υποβολή. Το σύστημα της (οικονομικής) ανάπτυξης τον καθορίζει στον τρόπο του να σκέφτεται, να αισθάνεται, να λειτουργεί. Είναι τόσο ισχυρή η υποβολή του και τέτοια η εξάρτησή του από τις συνθήκες του, που δεν ημπορεί παρά να λειτουργεί σύμφωνα με τις επιταγές του· ειδαλλιώς καταδικάζεται στην «ειρκτή» της απομόνωσης, της καταδίκης σε αλγεινή και μετέωρη πορεία, στην αποβολή και την κατάκριση. Έχει μετά τούτων συμβεί μετατόπιση των αξιών, έτσι ώστε η πλαστή κοινωνική συμβίωση και η συμβατική λειτουργία του ανθρώπου στο σύστημα της ζωής, να διαμορφώνουν τη στρέβλωση ως προς το ζην, που, αλί, ανήχθη σε συνθήκη ζωής στα πλαίσια της ανάπτυξης, αποτελώντας το άπαν και συνιστώντας θέσφατο στη νοθεμένη εποχή μας!

Πού ο άνθρωπος υφίσταται στο σύστημα της οικονομικής ανάπτυξης; Πού αυτός προτάσσεται ως αξία; Μιλούμε για στόχους, αναφερόμαστε σε αριθμούς και ποσοστά, μα κατ’ ουσίαν απ’ όλα τούτα απουσιάζει ο άνθρωπος ως αποδέκτης των ωφελειών του συστήματος. Κι αυτό συμβαίνει ακριβώς διότι οι ωφέλειες του συστήματος προκύπτουν ως προσφορές για την ικανοποίηση αναγκών που δημιουργεί το ίδιο το σύστημα! Το σύστημα κινείται από τον άνθρωπο για ν’ (απο)λαμβάνονται οι προσφορές του ως αποτέλεσμα απαιτήσεων οι οποίες δημιουργούνται υποβολιμαία και εντάσσονται στη συνθήκη του ζην. Ενώ ο «Μεγάλος Αδελφός», το υπέρτατο απρόσωπο υπάρχειν της λειτουργίας του ανθρώπου, είναι που επιβλέπει το σύστημα και καθορίζει το μέλλον της ανθρωπότητας! Υπάρχει εξαναγκασμός ζωής, υποδούλωση πνεύματος και σκέψης, συναισθήματος, λογικής, για την ικανοποίηση των αναγκών που το ίδιο το σύστημα διαμορφώνει, και τ’ οποίο δημιουργήθηκε από τον άνθρωπο για να τον δουλώσει, τοποθετώντας τον «Μεγάλο Αδελφό» ως υπέρτατη Αρχή! Είναι μια αλήθεια αυτή, που είτε δεν τη βλέπουμε όντας τυποποιημένα ενταγμένοι στο σύστημά μας, είτε την αγνοούμε όντας παραδομένοι στην κυριαρχία του…

Ο άνθρωπος είναι εξαρτημένος από το «υπέρ», λειτουργώντας στη λογική της μεγέθυνσης. Επιζητεί συνεχώς να παράγει και να καταναλώνει επειδή το σύστημα της ανάπτυξης σε αυτή την ανάγκη τον έχει υποβάλλει· επιζητεί συνεχώς να εφευρίσκει, να καινοτομεί, να τεχνολογεί, για την ικανοποίηση όμως της παραπάνω συνθήκης. Το ακολούθημα αυτής αποφέρει κέρδη και δημιουργεί δύναμη. Με τούτα ως ωθούσες δυνάμεις άγεται το σύστημα και προάγεται αξιακά στη συνείδηση του ανθρώπου. Όμως τα κέρδη και η δύναμη αφορούν κάποιους στη γη, κι όχι όλους.

Τοιουτοτρόπως η γη δεινεί, με τη συνεχή κι ακατάσχετη αφαίμαξή της από τον αδηφάγο άνθρωπο. Ο υπερπολιτισμός απαιτεί διαρκώς κατανάλωση πόρων για την παραγωγή όλο και περισσότερων κι απαιτητικότερων αγαθών, φτάνοντας τον πλανήτη σε οριακή κατάσταση. Κι ενώ ο πλανήτης βρίσκεται στα όριά του, και μας το δείχνει συνεχώς, αντιστοίχως ο άνθρωπος, λειτουργώντας μυωπικά μέσα στο σύστημα της οικονομικής ανάπτυξης, δε βλέπεται στο πρόβλημα της γης, που είναι βασικά πρόβλημα δικό του. Η επιβίωση στον πλανήτη Γη κινδυνεύει, με τον άνθρωπο αποκλειστικά υπεύθυνο· μα μολοντούτο αυτός στέκεται μακρινός και αμέτοχος στο πρόβλημά του!

Κάνω σκέψεις…, σκέψεις αρνητικές για τον άνθρωπο σε σχέση με το πρόβλημα που έχει δημιουργήσει στη γη και δεν το συνειδητοποιεί. Το αποφεύγει, γενόμενο αυτό όλο και μεγαλύτερο, μεγεθυνόμενο παράλληλα με τη μεγέθυνση του ανθρώπου. Προσπαθώ να με ιδώ έξω από το σύστημα όπου υφίσταμαι και να σκεφτώ με τη λογική των αξιών και της συνείδησης, κι όχι με τη ψυχρή ωφελιμιστική λογική του θετικισμού και της τεχνοκρατίας. Και να ζητήσω από τους «Κυρίους της Τεχνοκρατίας», που έλεγε και ο Οδυσσέας Ελύτης…, να παραμερίσουν και να μου δώσουν χώρο ν’ ανασάνω, να πνοήσω, να νοήσω, να μιλήσω…· να μπορέσω ως άνθρωπος βρε αδελφέ να ιδωθώ! Ζητώ να δώσουν τόπο στο πνεύμα, στην καρδιά, στη φύση, στην ίδια τη ζωή…· να μην τα στραγγαλίσουν και τα καταστήσουν ανέκφραστα. Τώρα να συμβεί αυτό, πριν η βαριά κι ερεβώδης σκιά της μεγέθυνσης στοιχειώσει τη Γη και την αποκλείσει για πάντα από τη ζωή!

(κείμενο από το βιβλίο του Αντώνιου Β. Καπετάνιου “ΜΕΓΕΘΥΝΣΗ. Το κοσμοείδωλο της ανάπτυξης και το μέλλον της γης”, ιδιωτική έκδοση, Αθήνα 2019)