«Ορυχεία του Αιγαίου»: τα τοπία βιομηχανικής αρχαιολογίας αναδεικνύουν την ταυτότητα του Αιγαίου

[του Τζεφέρη Πέτρου] [by Tzeferis Peter]

Πόσοι γνωρίζουν ότι το γνωστό μας ταλκ προέρχεται από το μαλακό πυριτικό ορυκτό του μαγνησίου, τον τάλκη, που αξιοποιείται επίσης στη βυρσοδεψία και τη σχοινοποιία; Και ότι τα τοιχώματα στις διώρυγες της Κορίνθου και του Σουέζ έχουν κατασκευαστεί από θηραϊκή γη, το οποίο είναι προϊόν ηφαιστειακών εκρήξεων και από την αρχαιότητα χρησιμοποιήθηκε για να κατασκευαστούν προκυμαίες και κυματοθραύστες; Ή ότι ο λιγνίτης προέρχεται από φυτά; Ότι το θείο χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα για απολυμαντικούς σκοπούς και από τον Μεσαίωνα για την παρασκευή πυρίτιδας και ως εντομοκτόνο, ενώ σήμερα έχει χρήσεις στην πολεμική βιομηχανία και την παραγωγή ελαστικών.

Τα παραπάνω, είναι μόνο μερικά από τα «μυστικά» που αποκαλύπτονται στη μελέτη «Ορυχεία του Αιγαίου» (Εκδ. Μέλισσα), η οποία εστιάζει στο «ελληνικό Ελντοράντο», στο Αιγαίο με τα 118 ορυχεία που είναι σπαρμένα σε 38 από τα νησιά του, και την υπογράφουν οι Δήμητρα Μαυροκορδάτου, Λίνα Μενδώνη, Μαρία Μπαλοδήμου, Νίκος Μπελαβίλας, Λήδα Παπαστεφάνακη, Αντώνης Φραγκίσκος. Γεμάτη εντυπωσιακές φωτογραφίες, η πολυτελής έκδοση χαρτογραφεί και καταγράφει την ιστορία των νησιωτικών ορυχείων (εκτός Εύβοιας και Κρήτης) σε 29 από τα 38 νησιά και διατρέχει την ιστορία τους από την αρχαιότητα.

H έρευνα έγινε στα πλαίσια του Ερευνητικού Προγράμματος ΕΜΠ "Μεταλλεία στο Αιγαίο - καταγραφή, αποτίμηση και διερεύνηση δυνατοτήτων ανάδειξης / επανάχρησης ιστορικών μεταλλευτικών εγκαταστάσεων". Στα πλαίσια του προγράμματος, καταγράφηκε το σύνολο των μεταλλευτικών μνημείων του νησιωτικού Αιγαίου. Η έρευνα συντονίστηκε από το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος της Σχολής Αρχιτεκτόνων ΕΜΠ. Οι εγκαταστάσεις οι οποίες κατεγράφησαν, δηλαδή τα κτίρια, τα δίκτυα εναέριας και επίγειας σιδηροδρομικής μεταφοράς, οι σκάλες φόρτωσης, τα ανοιχτά ορυχεία και οι υπόγειες στοές απλώνονται σε 33 νησιά και λειτούργησαν από 143 ελληνικές και ξένες επιχειρήσεις. Εκατοντάδες περιοχές, όπως το πρώτο ορυχείο θείου του Β. Μελά στη Μήλο (1862), το πρώτο βιομηχανικό λατομείο μαρμάρου του Στ. Κλεάνθη στην Πάρο (1859), το τοπίο της απεργίας των μεταλλωρύχων του 1916 στη Σέριφο, το τεράστιο δημόσιο έργο εναέριας μεταφοράς σμύριδας (1927), σώζονται σχεδόν ακέραιες στην ιστορική τους μορφή.

Ο λόγος για το Αιγαίο και τους τόπους από όπου από τα σπλάγχνα των νησιών ο άνθρωπος έβγαλε πολύτιμο υλικό για να χτίσει τα σπίτια του, να πλάσει τα αγάλματά του, να φτιάξει τα όπλα και τα εργαλεία του, να γιατρευτεί. Αυτός ο μεγάλος κόσμος με τη δική του δυναμική και αυτονομία αποκαλύπτεται μέσα από την έκδοση που μιλά για τα «Ορυχεία του Αιγαίου» . Τα έγκατα των ελληνικών νησιών άρχισαν να υφίστανται εκμετάλλευση ήδη από το 18000 π.Χ. στη Θάσο στον λόφο Τζίνες, όπου έχουν εντοπιστεί οι αρχαιότερες στην Ευρώπη εξορύξεις ώχρας. Σε τι χρησίμευε όμως η ώχρα, που ήταν περιζήτητη; Ο Πλίνιος μαρτυράει πως είναι κατάλληλη για να αποδίδονται οι σκιές στη ζωγραφική. Η κίτρινη και κόκκινη ώχρα ωστόσο- η μίλτος- χρησιμοποιούνταν από τη φαρμακευτική ώς τη ναυπηγική, καθώς εξασφάλιζε αδιαβροχοποίηση των ξύλινων σκαριών. Γι΄ αυτό και την καλύτερη, που παραγόταν στην Κέα, όπως παραθέτει ο Θεόφραστος, την έπαιρναν μονοπωλιακά οι Αθηναίοι. Και σε περίπτωση που οι Κείοι τολμούσαν να μην τηρήσουν τους όρους της συμφωνίας, τους περίμεναν σκληρές κυρώσεις.

Τα κέρδη δε από τα ορυχεία ήταν κάποτε πολύ μεγάλα. Απόδειξη η Αθήνα, η οποία χρωστάει τη δύναμή της στα μεταλλεία του Λαυρίου. Αλλά και η Σέριφος, της οποίας οι κάτοικοι έπρεπε να προσφέρουν το 10% των εσόδων τους από τα μεταλλεία τους στον Απόλλωνα. Όταν όμως εκείνοι, άπληστοι, κάποια στιγμή δεν τήρησαν το τάμα τους, οργισμένος ο θεός καταβύθισε τα μεταλλεία του Αγίου Σώστη. Κι έτσι είναι από τα ελάχιστα που βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας!

Ο πλούτος των ορυχείων όμως εξακολουθούσε να προσελκύει Δημόσιο και ιδιώτες και στα νεώτερα χρόνια. Ήδη από τη δεκαετία του 1830 θεσπίζεται ειδική νομοθεσία για εκμετάλλευση των ορυχείων από το Δημόσιο και το 1861 ψηφίζεται μεταλλευτική νομοθεσία για τις παραχωρήσεις σε ιδιώτες. Την περίοδο 1870-1907-τη χρυσή εποχή των μεταλλείων- διπλασιάζεται ο πληθυσμός της Σερίφου, ενώ τα εργατικά ατυχήματα και οι δύσκολες συνθήκες προκαλούν τη μυθικών διαστάσεων απεργία των εργατών το 1916, που χαρακτηρίστηκε «το πρώτο ελληνικό σοβιέτ».

Σήμερα, ο καιρός του Αιγαιοπελαγίτικου μεταλλευτικού πυρετού έχει τελειώσει. Ελάχιστες επιχειρήσεις συνεχίζουν σήμερα να λειτουργούν ορυχεία στα νησιά. Τι θα κάναμε χωρίς τα ορυκτά; H απάντηση έρχεται καταπέλτης: Ελάχιστα. Θα πρέπει όμως η εξόρυξη και η εκμετάλλευσή τους να γίνονται βιώσιμα, με μέτρο όχι την μη εξάντλησή τους όπως οι περισσότεροι πρεσβεύουν χωρίς να έχουν μελετήσει το θέμα πολύ καλά, αλλά με μέτρο την «βιωσιμότητα». Οι επόμενες γενιές θα χρειαστούν και εκείνες τις υπηρεσίες των ορυκτών σε έναν κόσμο που όσο πάει εξαρτάται όλο και περισσότερο από τους καρπούς που ωρίμασαν εκατομμύρια χρόνια στα σπλάχνα της γης. Όμως οι γενιές αυτές πρέπει να μάθουν και κάτι ακόμη: τη διαγενεακή αλληλεγγύη, κάτι ξεχασμένο αν όχι ανύπαρκτο μέχρι σήμερα..

Όπως και ν’άχει, ανεξάρτητα από τη βιώσιμη εκμετάλλευση του ορυκτού πλούτου, τα τοπία της βιομηχανικής αρχαιολογίας αποτελούν τοπία της ταυτότητας του Αιγαίου. Αξίζουν να προστατευθούν και να αναδειχθούν.