Ελικοειδή πλυντήρια ή κυκλικά τριβεία με όρθια μυλόπετρα; το Λαύριο μας προβληματίζει...

"Ελικοειδές Πλυντήριο" στην περιοχή Λαυρίου, photo by Tzeferis P.

[του Πέτρου Τζεφέρη] [by Tzeferis Petros]

Η επιστημονική μελέτη για τα αρχαία "πλυντήρια" του Λαυρίου είναι μια παλιά υπόθεση που προσέλκυσε πολλούς ερευνητές φέρνοντας κοντά τους μηχανικούς με τους αρχαιολόγους. Ασχολήθηκαν  με αυτά ο A. Κορδέλλας (1869), ο Φ.Νέγρης (1881) , ο Ε. Ardaillon (1897), οι Κ. Κονοφάγος και H.Mussche (1970), η Κ. Τσάιμου (2002-), ο E. Κακαβογιάννης (1990), ο C.Domerque (1998), ο Γ. Παπαδημητρίου (2013-) και πολλοί άλλοι.

Για τους μη γνωρίζοντες τα πλυντήρια ήταν μέσα υδρομηχανικού εμπλουτισμού των μεταλλοφόρων κοιτασμάτων της περιοχής ώστε αυτά να εμπλουτίζονται σε αργυρούχο μόλυβδο, δηλαδή το γαληνίτη (PbS) και τον κερουσίτη (PbCO3). Η μέθοδος αυτή ήταν μεν αποτελεσματική, αλλά απαιτούσε μεγάλες ποσότητες νερού, σε μία σχετικά άνυδρη περιοχή, όπως η Λαυρεωτική. Ετσι, οι σπουδαίοι μεταλλουργοί του Λαυρίου επινόησαν μία κατασκευή στην οποία το νερό που χρησιμοποιούνταν για τον καθαρισμό του μεταλλεύματος, μπορούσε να αυτοκαθαρίζεται και να επανα-χρησιμοποιείται για τον ίδιο σκοπό. Πρόκειται για το λεγόμενο Πλυντήριο Μεταλλεύματος ή αλλιώς το Καθαριστήριον.

Κ. Τσάιμου Συγκρότημα Κατεργασίας Αργυρούχων Μεταλλευμάτων by tzeferisp

Τα πλυντήρια ήταν κυρίως επίπεδα, όπως εκείνο δίπλα στο αρχαίο θέατρο του Θορικού. Εντούτοις, το 1965, ο καθηγητής ΕΜΠ Κ. Κονοφάγος παρατήρησε μια ελικοειδή κατασκευή στην θέση «Μεγάλα Πεύκα» την οποίο ερμήνευσε ως "ελικοειδές πλυντήριο" ενώ στη συνέχεια εντοπίστηκαν στην Λαυρεωτική άλλα δύο ελικοειδή πλυντήρια, ένα στην θέση Δημολιάκι και ένα στην θέση Μπερτσέκο. Τα "ελικοειδή πλυντήρια" ήταν μεταγενέστερα των επιπέδων, είχαν μεγάλο μήκος και σχετικά εύκολη ανακυκλοφορία του νερού, πιθανώς ως προσπάθεια μίμησης των ξύλινων ρείθρων των επίπεδων πλυντηρίων. Ερμηνεύτηκαν ως ειδικά πλυντήρια μικρής παραγωγής, αλλά καλής μεταλλικής απόδοσης για φτωχά μεταλλεύματα, πιθανώς απορρίμματα που ήταν λεπτομερή η έπρεπε να λειοτριβηθούν περαιτέρω (Κ. Κονοφάγος, Αρχαίο Λαύριο).

Μετά το 2002, η  Κ. Τσάϊμου, επίσης καθηγήτρια ΕΜΠ,  εντόπισε και ανέσκαψε ορισμένα ακόμη μαρμάρινα "ελικοειδή πλυντήρια" στην κοιλάδα  Αρύ της Λαυρεωτικής (Αρύ Ι, ΙΙ και ΙΙΙ βλ. συνημμένη εργασία). Επιπλέον στην θέση αυτή, που σημειωτέον, η ανασκαφική έρευνα δεν έχει ολοκληρωθεί, ανέσκαψε και ορισμένες ακόμη κατασκευές (οριζόντιες και όχι ελικοειδείς) που ερμηνεύτηκαν ως διατάξεις αναμεικτικές με σκοπό την πλινθοποίηση και την εν συνεχεία τροφοδοσία των μεταλλουργικών καμινιών (Κ. Τσάϊμου, ανακοινώσεις).

Γ. Παπαδημητρίου Τριβεία Και Μύλοι Κατά Την Κλασσική Περίοδο by tzeferisp

Γ. Παπαδημητρίου Μια Νέα Αποψη Για Τα Ελικοειδή Πλυντήρια Του Λαυρίου, ΙΕ Επιστημονική Συνάντηση ΝΑ Αττικής... by tzeferisp

Το 2013, ο Γ. Παπαδημητρίου, επίσης καθηγητής ΕΜΠ, έδωσε μια άλλη ερμηνεία (βλ. συν. διαλέξεις) θεωρώντας ότι όλες οι (ανοικτές και κλειστές) ανασκαφείσες κατασκευές που ονομάστηκαν είτε ελικοειδή πλυντήρια είτε αναμεικτικές διατάξεις πλινθοποίησης, ήταν ουσιαστικά κυκλικά τριβεία με όρθια μυλόπετρα που κυλίεται μέσα στο αυλάκι και λειοτριβεί το εκεί τοποθετηθέν μετάλλευμα ("edge runner mills").

Στις παρατεθείσες πλέον πρόσφατες ανακοινώσεις μπορεί να μελετήσει κανείς τις επιμέρους ερμηνείες και την τεκμηρίωσή τους από κάθε πλευρά. 

Κατά την άποψή μου, είναι όχι μόνο παρήγορο αλλά και εξαιρετικά θετικό,  επιστήμονες εγνωσμένου κύρους, ομότιμοι καθηγητές, να συνεχίζουν με επιμονή και πάθος την έρευνα,  δίνοντας το παράδειγμα στους νεώτερους ερευνητές για την αναζήτηση της επιστημονικής γνώσης, τους κόπους, τα προβλήματα και τα δύσκολα μονοπάτια που πρέπει να διαβούν.  Παράλληλα, σε κάθε περίπτωση, η μόνο κερδισμένη θα είναι η επιστημονική αλήθεια και η τεκμηρίωσή της  από μια τέτοια φαινομενική αντιπαράθεση που σχετίζεται με το συγκεκριμένο εξαιρετικά σοβαρό ζήτημα ερμηνείας των ευρημάτων στη Λαυρεωτική. Μακάρι, σύντομα να συνεχιστεί η ανασκαφική έρευνα (ήδη γίνεται προσπάθεια ένταξης  στο πλαίσιο προγραμμάτων του ΕΣΠΑ) ώστε να υπάρξουν νέα ευρήματα.  Και μακάρι επίσης, νεώτεροι ερευνητές να έχουν την όρεξη και το απαιτούμενο σθένος, να μπούν στην διαδικασία να ερευνήσουν και να ερμηνεύσουν τα νέα αυτά ευρήματα, με το ίδιο πάθος και αμεροληψία, όπως έκαμαν οι προκάτοχοί τους.

Λαυρεωτική: Ένα μοναδικό υπαίθριο μουσείο της αρχαίας μεταλλείας

Πολιτισμοί υψηλής πνευματικής στάθμης εμφανίζονται σε Κράτη που παρουσιάζουν συγχρόνως μια μεγάλη δύναμη και ανάπτυξη στον οικονομικό τομέα, στην τεχνική, στη βιομηχανική και στην στρατιωτική δύναμη και κυρίως στην ύπαρξη ελευθερίας σκέψεως και εκφράσεως στους πολίτες της. Και αυτά τα τέσσερα στοιχεία συνδέονται μεταξύ τους με σχέση αιτίου και αιτιατού.

Στην Αθήνα τον 5ον και 4ον αιώνα π.Χ. έχουμε σε μεγάλο βαθμό την αποκορύφωση αυτών των στοιχείων. Και ως προς το τέταρτο στοιχείο, την ελευθερία του πολίτη, έχουμε το πολίτευμα της Αθηναϊκής δημοκρατίας, που γεννήθηκε στην Αθήνα στον 6ο αιώνα π.Χ. στην εποχή του Σόλωνα και κορυφώθηκε στον 5ον αιώνα, την εποχή του Περικλή.

Ο άργυρος του Λαυρίου υπήρξε την εποχή εκείνη ένας σπουδαίος παράγοντας για την οικονομία της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.

Παρουσιαση Λογου Και Εικονα Λαύριο by tzeferisp

Οσο για την τεχνική και τη βιομηχανία πρέπει να σημειώσουμε ακόμη ότι τα αργυρούχα μεταλλεύματα του Λαυρίου έγιναν εκμεταλλεύσιμα σε μεγάλο βαθμό γιατί οι Αθηναίοι είχαν κατορθώσει να αναπτύξουν δια μέσου των προ Χριστού αιώνων στο Λαύριο μια αξιοθαύμαστη μεταλλευτική και μεταλλουργική τεχνική για τα αργυρούχα μεταλλεύματα.

Ανασκαφική έρευνα στο Αρύ Λαυρεωτικής

Αυτό το μεταλλευτικό και μεταλλουργικό Λαύριο μας γνωρίζει μέσα από το νέο βιβλίο της η Αρχαιολόγος Κ.Γ.Τσάϊμου,  Ομ. Καθηγήτρια Ε.Μ.Π. το οποίο παρουσιάστηκε στο Λαύριο την περασμένη εβδομάδα.

Στο πόνημα αυτό παρουσιάζονται τα παλαιά αλλά και τα νέα ανασκαφικά στοιχεία συνοδευόμενα με κατάλληλες εικόνες για καλύτερη κατανόηση τους, εφόσον  πρόκειται για εξειδικευμένο επιστημονικό θέμα.

Με το βιβλίο έχουμε ασχοληθεί και το έχουμε ήδη παρουσιάσει:
.

Λόγος και εικόνα: H αρχαία μεταλλευτική και μεταλλουργία

[επιμέλεια Π. Τζεφέρης]

Λόγος και εικόνα: H αρχαία μεταλλευτική και μεταλλουργία

Οι αρχαίοι Έλληνες εκμεταλλεύτηκαν εντατικά τα μεταλλεύματα αργυρούχου μολύβδου της Λαυρεωτικής χερσονήσου για την παραγωγή μεταλλικού αργύρου, ο οποίος διαδραμάτισε σημαντικό οικονομικό αλλά και πολιτιστικό  ρόλο στην ιστορία της αρχαίας Αθήνας.


Οι αρχαίοι Αθηναίοι για την παραγωγή αργύρου ανέπτυξαν διαμέσου των π.Χ. αιώνων μία αξιοθαύμαστη μεταλλευτική και μεταλλουργική τεχνική. Με τον τρόπο αυτό απέδειξαν ότι η αγάπη τους για τη δημιουργία, για την ορθολογική σκέψη, για την ομορφιά, και η πίστη τους για το μεγαλείο του ανθρώπου, που μέτρο του δεν μπορούσε παρά να είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, δεν περιοριζόταν μόνο στο χώρο των ιδεών. Επεκτεινόταν παντού όπου υπήρχε δυνατότητα για δημιουργία, έτσι και στην τεχνική και το ρεαλισμό.

Γιατί οι αρχαίοι Έλληνες, και μάλιστα οι Αθηναίοι, ήταν και ρεαλιστές. Ήξεραν από μακρά πείρα ότι ακόμα και η ύπαρξή τους έπρεπε να στηρίζεται στη δύναμη. Αυτό σήμαινε τελικά να στηρίζεται στην οικονομική δύναμη. Και ο λαυρεωτικός άργυρος ήταν για την Αθήνα μια πολύτιμη πηγή οικονομικής δυνάμεως.

Οπως αναφέρει ο ιστορικός Ξανοφών:  "Εστι δε και γή [του Λαυρείου] η σπειρομένη μεν ου φέρει καρπόν, ορυττομένη δε πολλαπλασίου τρέφει ή ει σίτον έφερε. και μην υπάργυρός έστι σαφώς θεία μοίρα" (Ξεν. Πόροι, 1, 5, 4ος αιώνας π.Χ).  Δηλ. "Υπάρχει δε και έκταση γης (του Λαυρείου) η οποία, όταν μεν σπέρνεται δεν αποφέρει καρπό, όταν όμως εξορύσσεται, τρέφει πολύ περισσότερους, παρά εάν παρήγε σιτάρι. Και βέβαια κατά θεία παραχώρηση περιέχει άργυρο". Ο Ξενοφών με ρεαλισμό μεταβαίνει  πολύ εύστοχα από την μηδαμινή αξία της Λαυρεωτικής γης στην σημαντική μεταλλευτική αξία, κι αυτό τηρουμένων των αναλογιών είναι κι ένα χρήσιμο μήνυμα ακόμη και σήμερα!

Οι πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες του Ε.Μ.Π. στη Λαυρεωτική, σε αρχαίες μεταλλουργικές εγκαταστάσεις, που από το έτος 1996 καθοδηγούνται από την ομότιμη (σήμερα) καθηγήτρια του ΕΜΠ κα Κων/να Τσάϊμου, έδωσαν νέα στοιχεία που συμπληρώνουν ή αναιρούν παλαιότερες απόψεις κυρίως σε θέματα εμπλουτισμού και καμινείας.

 Στο πόνημα αυτό παρουσιάζονται τα παλαιά αλλά και τα νέα στοιχεία συνοδευόμενα με κατάλληλες εικόνες για καλύτερη κατανόηση τους, εφόσον μάλιστα πρόκειται για εξειδικευμένο επιστημονικό θέμα. Δηλαδή την μεταλλευτική και μεταλλουργική τεχνική που ανέπτυξαν οι αρχαίοι. Έτσι, ο νεώτερος ερευνητής θα μπορεί εύκολα να ανατρέχει σε όλες αυτές τις παραστάσεις, να τις μελετά, να τις συμπληρώνει και να έχει μια πληρέστερη εικόνα.

Logos Kai Eikona Arxaia Metalleytiki Kai Metallourgia by tzeferisp

Εξάλλου, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η κα Κ. Τσάϊμου "αυτό έκανα σε κάθε παλαιότερη δημοσίευσή μου, ακολουθώντας και το παράδειγμα του δασκάλου μου καθηγητή Κ. Κονοφάγου, του οποίου αρκετές παραστάσεις περιέλαβα στο πόνημα αυτό. Κάθε παράσταση συνοδεύεται με μια σύντομη επεξήγηση.

[επιμέλεια Π. Τζεφέρης]

ΟΡΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΜΕΤΑΛΛΕΙΑΣ, Συγκέντρωση μεταλλευτικών και μεταλλουργικών όρων από αρχαία κείμενα και απόδοση της ακριβούς έννοιάς τους με γνώμονα την αρχαία και σύγχρονη τεχνογνωσία.

Το Λαύριο Φέγγει...