ΤΟ ΑΡΚΑΔΙΚΟ ΙΔΕΩΔΕΣ ΣΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟΥ ΙΔΑΝΙΣΜΟΥ

του Αντώνη Καπετάνιου*

  Et in Arcadia ego (1637-1638). Louvre, Paris. Nicolas Poussin (“Οι Βοσκοί της Αρκαδίας”)

Οι Ευρωπαίοι ρομαντικοί, θεριεμένοι από τον πόθο τους γι’ αγνή κι ανόθευτη φύση, αναζήτησαν και βρήκαν τον τόπο των ιδανικών τους στην Ελλάδα, στην Αρκαδία, στη γη του Πάνα και της Μέλαινας Δήμητρας, ως τόπο έκφρασης του αισθητικού, κοινωνικού, αλλά και πολιτικού τους προτύπου. Στον τόπο αυτό θεώρησαν ότι επικρατεί η κοινωνική αρμονία, η ειδυλλιακή φύση, η ευσέβεια, ο αγνός έρωτας και η καρποφορία. Η ζωή στην αρκαδική γη συμβόλιζε τον εξιδανικευμένο τρόπο ζωής, οπού οι άνθρωποι ζουν απλά ως βοσκοί σε αρμονία με τη φύση κι αφιερώνουν τον χρόνο τους στην ποίηση, τη μουσική, τον έρωτα, την ανεμελιά. Ο φανταστικός τούτος τόπος τοποθετείται, όπως προείπαμε, στην ελληνική Αρκαδία. Ήταν η Ευδαίμων Αρκαδία.

Ο προσδιορισμός της Αρκαδίας ως τόπου συμβολικού προέκυψε αφενός λόγω της δρυμώδους και πλούσιας φύσης της, αφετέρου λόγω του γεγονότος ότι οι Αρκάδες, που είναι από τα αρχαιότερα ελληνικά φύλα, δεν υποτάχθηκαν στους Δωριείς κατά την κάθοδο των τελευταίων στην Ελλάδα, και διατήρησαν την ανεξαρτησία τους ζώντας απομονωμένοι και ξέγνοιαστοι στο ειδυλλιακό φυσικό περιβάλλον της χώρας τους, χωρίς πολέμους και καταστροφές, βόσκοντας τα κοπάδια τους κι απολαμβάνοντας τις ομορφιές του τόπου τους. Τούτη η κατάσταση δημιούργησε την ιδεατή θεώρηση της ζωής στους ευρωπαίους, που συνδύαζε την ανεξαρτησία του πνεύματος και την ελευθερία της ζωής, μέσα στην αγνή κι ανόθευτη φύση. Έτσι προέκυψε το αρκαδικό ιδεώδες, τ’ οποίο έκρυβε συμβολισμούς που εξίταραν τους ευρωπαίους και τους ωθούσαν σε υπερβολές κι εξιδανικεύσεις.
Έφτιαξαν με τον τρόπο αυτό οι ρομαντικοί έναν ιδεατό τόπο αναφοράς, τον οποίο μνημόνευαν ως προορισμό στο λόγο και τα έργα τους, στα πλαίσια της κοσμοθεωρίας τους.

Το «Et in Arcadia ego», που αποδίδονταν ως «κι εγώ στην Αρκαδία ανήκω», υποδήλωνε την επιθυμία που ανήχθη σε αξία, και συνιστάτο σε ταξίδι στον ιδανικό τόπο −ο οποίος, από συμβολικός προορισμός γίνηκε επίγειος παράδεισος κι αναζητήθηκε στην Αρκαδία της Ελλάδας. Ήταν μια φράση που αρχικώς χρησιμοποιήθηκε από τον Βιργίλιο στα βουκολικά ποιήματά του, ενώ το έτος 1622 έγινε πίνακας του Ιταλού ζωγράφου Τζοβάννι Φραντσέσκο Γκουερτσίνο, και στη συνέχεια εμβληματικός πίνακας του Γάλλου ζωγράφου Νικολά Πουσσέν –για την ακρίβεια, ο Πουσσέν δημιούργησε δύο τέτοιους πίνακες, τον έναν το 1627 και τον άλλον το 1639. Ο τελευταίος πίνακας, που είναι ιδιαίτερα συμβολικός και ο πιο γνωστός της σχετικής θεματογραφίας, αναπαριστά δύο βοσκούς της Αρκαδίας να περιεργάζονται την περίφημη επιγραφή «Εt in Arcadia ego», που είναι χαραγμένη στον τάφο βοσκού και τη διαβάζει περαστικός έφηβος, ενώ τους παρατηρεί υψίκορμη κόρη. Με τον τρόπο αυτόν ο Πουσσέν προσδιόρισε τον ιδανικό τόπο οπού καταλήγει η ζωή, δηλαδή την Αρκαδία, που αποτελεί (ή πρέπει ν’ αποτελεί) τον συμβολικό προορισμό του ανθρώπου.

Παρά τους όποιους συμβολισμούς της φράσης «Et in Arcadia ego», μένουμε στο γεγονός τής ύπαρξης πλούσιας φύσης στην Αρκαδία, όπως την ήξερε (λόγω της φήμης της) και με βουκολική διάθεση την απέδωσε ο Βιργίλιος στις απλοϊκές «Εκλογές του» (γράφτηκαν το 42 π.Χ.), μια σειρά ποιημάτων που προσδιορίζονται τοπικά στην αρκαδική γη, από τα οποία και ξεκίνησε ο κατοπινός μύθος του αρκαδικού τοπίου –«…μα εγώ τραγούδησα βοσκούς, αγρούς και ηγεμόνες», αναφέρεται στο επιτύμβιο επίγραμμα στον τάφο του Βιργίλιου. Η Αρκαδία ήταν βεβαίως ένα υπαρκτό τοπίο, αλλά ανήχθη σε πνευματικό, συνιστώντας την ιδανική χώρα του ζην, στην οποία κυριαρχούσε η φύση και ο άνθρωπος εμπνεόταν από αυτήν και λειτουργούσε ως μέρος της˙ ως ο ίδιος φύση. Σύμφωνα με το μύθο του αρκαδικού τοπίου, στη δρυμώδη Αρκαδία έβρισκες το ιδανικό, την ουσία της ύπαρξης. Ο Ρωμαίος ποιητής Βιργίλιος στις «Εκλογές» άντλησε την έμπνευσή του από τους ελληνικούς μύθους και από τους Έλληνες βουκολικούς ποιητές –ιδιαίτερα από τον Θεόκριτο.

Οι βουκολικοί ποιητές έγραφαν βουκολικά ποιήματα, τα επονομαζόμενα «Ειδύλλια», που ήταν ύμνοι της φύσης και της υπαίθριας ζωής. Ξεκίνησαν από έμμετρους διαγωνισμούς των βουκόλων, δηλαδή των ποιμένων βοσκών, οι οποίοι είχαν σημαντική θέση στις κοινωνίες των Λακώνων, των Αρκάδων και των Σικελών, λόγω της ζηλευτής τους θέσης νάναι σ’ επαφή με τη φύση. Αυτοί περιέγραφαν τον τρόπο της ζωής τους στην ύπαιθρο ποιητικά, και τιμούσαν δι’ αυτού του τρόπου τη φύση για την προσφορά της. Τ’ αυτοσχέδια άσματα που συνέθεταν ονομάζονταν αρχικά «βουκολισμοί» και παρουσιάζονταν ως άτυποι διαγωνισμοί, δηλαδή ως αμοιβαίες ωδές μεταξύ των βουκόλων, με θεατές τους ανθρώπους της υπαίθρου (σήμερα θα λέγαμε ότι αυτή η κατάσταση σώζεται, π.χ. με τις μαντινάδες στην Κρήτη, που όμως έχουν ποικίλη θεματολογία και δεν αναφέρονται αποκλειστικά στη ζωή στη φύση). Ο Θεόκριτος ανέδειξε το συγκεκριμένο είδος ποίησης γράφοντας τριάντα ειδύλλια, στα αποία περιγράφονται ειδυλλιακές εικόνες της ελληνικής φύσης, που συνθέτουν την ομορφιά της, καθώς και την απλοϊκή ζωή των κατοίκων της υπαίθρου. Δέστε ένα χαρακτηριστικό ειδύλλιό του:

«Χαρούμενοι ξαπλώσαμε σε μυρωδάτα σκίνα
και πάνου σ’ αμπελόφυλλα που ‘ταν φρεσκοκομμένα.
Επάνωθέ μας σείονταν πολλές φτελιές και λεύκες
και το νερό το ιερό, που έτρεχε κοντά μας
απ’ των νυμφών το σπήλαιο κελάριζε κυλώντας.
Οι σταχτεροί οι τζίτζικες μεσ’ στη σκιά των δένδρων
δεν έπαψαν το άσμα τους, μα όλο τραγουδούσαν.
Ο βάτραχος ξεφώνιζε απ’ τα πυκνά τα βάτα,
τραγούδι λεν οι κορυδαλλοί, λαλούν οι καρδερίνες.
Κλαίν’ οι τρυγόνες κι οι ξανθές οι μέλισσες πετάνε
γύρω και πάνου απ’ τα νερά στη γη π’ αναπηδούσαν,
το καλοκαίρι ευώδιαζε πλούσιο γύρωθέ μας
και το φθινόπωρο μαζί μοσχοβολούσε ισάξια».

Η επιρροή του Βιργίλιου στη μεσαιωνική ευρωπαϊκή λογοτεχνία (βλπ. για παράδειγμα τη «Θεία Κωμωδία» του Δάντη), είχε ως αποτέλεσμα η Αρκαδία να γίνει σύμβολο του βουκολικού ποιήματος. Σε οποιαδήποτε μορφή τέχνης, η έννοια της Αρκαδίας συνδέεται με αγροτικά θέματα, όπως τα χωριά και τα ειδυλλιακά τοπία της φύσης, που απεικονίζονται με τρόπο μη ρεαλιστικό και με υπερβολική απλότητα. Αργότερα, στα χρόνια της Αναγέννησης, αλλά και του Διαφωτισμού, η Αρκαδία δεν έπαψε ν’ απασχολεί και να εμπνέει. Το όνομά της συνδέθηκε με οποιοδήποτε ειδυλλιακό τοπίο ή με παράδεισο. Με την καθιέρωση της έννοιας της ουτοπίας (Utopia) από τον Τόμας Μορ (Thomas More) το έτος 1516, η Αρκαδία δεν υποδήλωνε κάποιον ανθρωπογενή πολιτισμό, αλλά τον παρθένο φυσικό τόπο. Λέγεται ότι το βουκολικό ειδύλλιο «Arcadia» του Ιταλού δραματουργού Τζιάκοπο Σανατζάρο (Jacopo Sanazaro) (1457–1530), που γνώρισε μεγάλη επιτυχία στην εποχή του, ενέπνευσε τον θαλασσοπόρο Τζοβάννι, και ο τελευταίος ονόμασε Arcadia κάποιες αμερικανικές ακτές του Ατλαντικού, ενώ ονομάστηκαν κατόπιν έτσι και κάποιες τοποθεσίες στο Νέο Κόσμο που θύμιζαν τον παράδεισο του μύθου της Αρκαδίας.

Ο αρκαδικός τόπος ενέπνεε, δημιουργούσε αύρα κι αίσθηση πηγαίας, αγνής κι αμόλυντης φυσικής ζωής. Τ’ όλον της δημιουργίας, στους δρυμούς της Αρκαδίας έβρισκε νόημα. Αλλού στον κόσμο, τούτο το υψηλόν δε θα μπορούσε να πραγματωθεί, γιατί στην Αρκαδία η ζωογόνος ενέργεια της κοσμογονίας ζυμώθηκε με τη μαγιά του αρχαιοελληνικού πνεύματος και πολιτισμού, και βρήκε τόπο να διαπλαστεί στους δρυμούς της. Το αρκαδικό ιδεώδες ανύψωνε και με συναίσθημα και Ιδέα συγκροτούνταν, διαμορφούμενο σ’ ένα περιβάλλον που το χαρακτήριζε η ομορφιά, η ισορροπία, η αρμονία, καθώς και η ποθούμενη φυσική πληρότητα. Στην πραγματική Αρκαδία διαμορφώθηκε ο μύθος της πνευματικής Αρκαδίας, συνιστώντας τον ιδανικό τόπο προορισμού του ανθρώπου, εκεί οπού διαπλάθονται, καλλιεργούνται και προσλαμβάνονται οι πρωταρχικές του αξίες. Τούτο καταδείχνεται και από το γεγονός ότι δεν ενέπνεε η πλούσια φύση του κέντρου ή του βορρά της Ευρώπης, αλλά η λιγώτερη πληθωρική μα δρυμώδης της Αρκαδίας, λόγω του πνεύματος του τόπου, που συνδεόταν με το ιδεατό παρελθόν του και του έδινε μοναδική ιδιαιτερότητα. Ήταν οπωσδήποτε εξιδανικευμένο το φυσικό τοπίο της Αρκαδίας, πλην όμως εμπεριείχε τα ζωογόνα σπέρματα του παρελθόντος του, για να καθορισθεί ως ιδεατός προορισμός του ανθρώπου. Ο ρόλος τούτος του αρκαδικού τοπίου στην ιστορική του σημασία οριοθετεί την εξιδανίκευση της απλοϊκής ομορφιάς και της ποιότητας των εσωτερικών ενδείξεων της ελληνικής ψυχής, που δίνουν το φυσικό ένδυμα στα σκιρτήματά της.
Μάλιστα, ο πνευματικός κόσμος της Ευρώπης είχε αναγάγει την Αρκαδία ως τη βασική πηγή των εμπνεύσεών του. Δέστε μερικές περιπτώσεις: Ο Άγγλος ποιητής Φίλιπ Σίντεϋ έγραψε το έπος Arcadia, που αν και ημιτελές αποτελεί το καλύτερο αγγλικό πεζό του XVI αιώνα˙ ο σημαντικότερος ίσως Γερμανός ποιητής Γκαίτε παρουσίασε την Αρκαδία στον «Φάουστ», αναφέροντας «και εγώ στην Αρκαδία»˙ ο επίσης σημαντικός Γερμανός ποιητής Σίλλερ συνέθεσε το ποίημά του «Resignation» υποτάσσοντας τον εαυτό του στη μοίρα λέγοντας: «κι εγώ γεννήθηκα στην Αρκαδία».

Είχε το λοιπόν η Αρκαδία πλούσια φύση, που τη συγκροτούσαν οι περίφημοι δρυμοί της. Οι αρκαδικοί δρυμοί ήταν γνωστοί ανά τον κόσμο για το πλούσιο φυσικό τους περιβάλλον, που παρέπεμπε στη μορφή του παραδείσου, η δε ζωή των Αρκάδων σ’ αυτούς θεωρείτο ειδυλλιακή και ήταν ζηλευτή. Μάλιστα, το ρομαντικό κίνημα στην Ευρώπη κατά τον 17ο αιώνα κυρίως, είχε επηρεαστεί σε τέτοιο βαθμό από το γεγονός αυτό, που γράφτηκαν διθύραμβοι για την Αρκαδία και δημιουργήθηκαν ρομαντικές ιστορίες, που μιλούσαν για τις Νύμφες των Δρυμών και για τον Πάνα που ζούσε εκεί. Η φράση στα έργα των ρομαντικών «et in Arcadia ego» εξηγούνταν περαιτέρω: «κι εγώ είμαι ευτυχισμένος, έχοντας απολαύσει τη γη της Αρκαδίας». Μάλιστα, το κίνημα υπέρ της Αρκαδίας κείνη την εποχή σημείωσε τέτοια απήχηση, που ιδρύθηκε και Ακαδημία Μουσόφιλων στη Ρώμη, η οποία εμπνεόταν από το αρκαδικό ιδεώδες, η λεγόμενη «Ακαδημία των Αρκάδων» (Accademia dell' Arcadia), που ως μέλη της είχε πνευματικούς ανθρώπους απ’ όλη την Ευρώπη. Αυτοί, στη δημιουργία των πνευματικών τους έργων και στον τρόπο ζωής τους είχαν ως πρότυπο την Αρκαδία και αποκαλούνταν με ονόματα εμπνευσμένα από την περιοχή, όπως Μαινάλιος, Τεγεάτης, Διπαιεύς κ.ά.

Ως αποτέλεσμα τούτων καθιερώθηκε ο όρος «Αρκαδική Φύση», που αναφερόταν στις αξίες που προάγουν το σεβασμό στο περιβάλλον και στην απόλαυση που αυτό δίδει, με την ανάδειξη της άγριας φύσης και της υπαίθρου, καθώς επίσης και στις προσφορές που προκύπτουν από την καλλιέργεια των παραπάνω αξιών (αισθητικές, συναισθηματικές, αναζωογονητικές κ.ά.) Έτσι δημιουργήθηκε ο όρος Arcadia, που αναφέρεται στην τέλεια ζωή στη φύση και θεωρείται ως το Arca Deorum, δηλαδή η Κιβωτός του Θεού (με όλες της τις σημάνσεις και συνδηλώσεις που εκ της έννοιας προκύπτουν...) Το κίνημα του αρκαδισμού παραπέμπει στην απόδραση από την πραγματικότητα σ’ ένα περιβάλλον ουτοπικό, κατά βάσιν ονειρικό, που αποτελεί (ή πρέπει ν’ αποτελεί) τη συμβολική επιδίωξη του κάθε ανθρώπου. Κατά το αρκαδικό μέτρο, δεν επιτρέπεται στ’ ανθρώπινα να επιβληθούν στη φύση. Ήταν η Αρκαδία η απόδοση της αίσθησης των ρομαντικών σε σχέση με την κοσμοθεώρησή τους, που δηλώνεται με τη συμβολοποίηση του τόπου ως έκφραση του ιδεώδους τους.

*από το βιβλίο του “ΦΥΣΙΣ ΕΡΓΟΝ. Νοώντας για τη φύση”, έκδοση ιδίου, Αθήνα 2017, http://www.bookstation.gr/Product.asp?ID=40885#).