Η χωροθέτηση των λατομείων αδρανών

[Δρ. Πέτρου Τζεφέρη] [by Dr Tzeferis petros]

Η χωροθέτηση των λατομείων αδρανών, παρά το γεγονός ξεκίνησε πολύ πριν την διαμόρφωση του Εθνικού Χωροταξικού (από τον Ν.1428/84 οπότε ο καθορισμός λατομικών περιοχών καθίσταται υποχρεωτικός για τη Διοίκηση ενώ υπήρχε και η δυνατότητα του δυνητικού καθορισμού ήδη από τον Ν. 386/1976), έχει καθυστερήσει σημαντικά ώστε ένα μεγάλο μέρος των υλικών να προέρχεται από μη κατάλληλους ή παράνομους χώρους λαθροεξόρυξης ή λαθροαπόληψης (αμμοληψίες από ποτάμια κ.α.) με ανεξέλεγχτες επιδράσεις στο περιβάλλον αλλά και την οικονομία της χώρας. Με τον Ν.1428/84 ήδη το θέμα έχει αποκεντρωθεί στις Νομαρχιακές Αυτοδιοικήσεις (Ν.Α.) της Χώρας, ως αρμόδιες να μελετήσουν τις ανάγκες και να προωθήσουν την επιλογή και δημοπράτηση των «λατομικών περιοχών». Δυστυχώς όμως, η πενταετής αρχική περίοδος εφαρμογής του νόμου έληξε με ελάχιστες καθορισμένες «περιοχές», η διάταξη παρατάθηκε για μια πενταετία με τον Ν.2115/93 και στη συνέχεια εκ νέου με τον Ν.2702/99 με τελευταία την 5ετή παράταση του Ν.3335/05.

Σήμερα, οι ίδιες οι Ν.Α., οι οποίες αδειοδοτούν τα λατομεία αδρανών από το 1976 (Ν.386/76, Ν1428/84, Ν2113/93) αλλά και οι Περιφέρειες της χώρας (διενεργούν τις μισθώσεις των δημοσίων λατομείων από το 1994, Ν.2218/94), δεν είναι πάντοτε σε θέση να γνωρίζουν πόσα ακριβώς λατομεία λειτουργούν στην επικράτειά τους, νόμιμα ή παράνομα, ποια είναι η δυναμικότητά τους και πόσα από αυτά πληρούν τις προϋποθέσεις ώστε να ενταχθούν σε λατομικές περιοχές. Ακόμη κι εκεί που ολοκληρώθηκε ο καθορισμός των λατομικών περιοχών, αυτός έγινε χωρίς να ληφθούν υπόψιν πάντοτε τα κριτήρια που έχουν τεθεί, αλλά για να ικανοποιηθούν μικροσυμφέροντα και επιχειρηματικές επιδιώξεις. Σε αρκετές περιπτώσεις δεν προηγήθηκε εμπεριστατωμένη και σε βάθος χρόνου εκτίμηση των αναγκών του Νομού, δεν εξετάστηκε η καταλληλότητα του πετρώματος, δεν δόθηκε η προσοχή που έπρεπε σε παράγοντες όπως η μορφολογία και η αισθητική του τοπίου μιας περιοχής, η ύπαρξη ικανών αποθεμάτων κι απαγορευτικών λόγων, οι συνθήκες προσπέλασης, η κατανομή των υπό εξέταση περιοχών ως προς τα κέντρα κατανάλωσης καθώς και οι περιβαλλοντικές επιπτώσεις της εξόρυξης αλλά και μεταφοράς των υλικών προς τα κέντρα αυτά.

Το αποτέλεσμα είναι οι περισσότερες από τις περιοχές αυτές που καθορίστηκαν να έχουν σήμερα υποχρεωτικά αρθεί από τους νομάρχες (ή κατόπιν προσφυγών από το ΣτΕ) ή να πρέπει να αρθούν ώστε να επαναληφθεί η διαδικασία με πλέον ορθολογικά κριτήρια. Από τις 200 περίπου περιοχές που καθορίστηκαν μέχρι σήμερα, έχουν αποχαρακτηριστεί οι 51, δηλ. περίπου 25,5% του συνόλου των καθορισθέντων. Επίσης πολλές λατομικές περιοχές απλά θεσμοθετήθηκαν αλλά ουδέποτε ενεργοποιήθηκαν ώστε τελικά να παραμένουν σε λειτουργία –με την ανοχή ή την παρέμβαση της πολιτείας- και τα «εκτός περιοχών» λατομεία. Επισημαίνεται εδώ ότι ήδη οι μεταβατικές διατάξεις (άρθρου 20, Ν. 2115/1993), που παρέχουν στη Διοίκηση τη δυνατότητα χρονικής επέκτασης του μεταβατικού καθεστώτος λειτουργίας λατομείων εκτός λατομικών περιοχών, έχουν κριθεί αντισυνταγματικές από το ΣτΕ.
Δυστυχώς, καθημερινά χάνεται μια μεγάλη ευκαιρία, που θα μπορούσε να αποτελέσει παράδειγμα χωροταξικού σχεδιασμού και μάλιστα με την συναίνεση των τοπικών φορέων κάθε νομού. 25 χρόνια μετά την λειτουργία αυτής της διαδικασίας, και με τους πλέον αισιόδοξους υπολογισμούς οι ενεργοποιημένες λατομικές περιοχές καλύπτουν λίγο παραπάνω από το 50% των αναγκών της χώρας, αφού ένα μεγάλο ποσοστό λατομείων εξακολουθεί να παραμένει «εκτός» αυτών είτε νόμιμα (με τις τριετίες «εν λειτουργία» περιβαλλοντικών αποκαταστάσεων, «αποκατάσταση» μέσω επεξεργασίας υλικών εκσκαφών και κατεδαφίσεων, τις εξαιρέσεις υλικών που τροφοδοτούν δημόσια έργα, ειδικών χρήσεων κλπ) είτε παράνομα. Κι ακόμη, στην περίπτωση που ο Νομάρχης κρίνει, ότι δεν καθίσταται εφικτή η δημιουργία λατομικής περιοχής σε συγκεκριμένη επαρχία ή νήσο, έχει την διακριτική ευχέρεια, να αποφασίζει για «μη καθορισμό περιοχών», που σημαίνει φυσικά ότι θα παραμένουν όλα τα προϋφιστάμενα (ή και νέα) λατομεία εκτός αυτών.

Ετσι, με τον έναν ή άλλον τρόπο, δεν καθορίστηκαν μέχρι σήμερα λατομικές περιοχές για τις νομαρχίες Ζακύνθου, Κέρκυρας, Ηλείας, Σάμου, Φωκίδας, Κεφαλληνίας και Κυκλάδων. Στην Ν.Α. Ζακύνθου ελήφθη απόφαση για «μη καθορισμό» λατομικών περιοχών ενώ ήδη λειτουργεί «εκτός» (νομίμως) πληθώρα λατομείων (11). Στη Ν.Α Λευκάδος οι περιοχές που καθορίστηκαν (3) σύντομα κατέστησαν ανενεργές στο σύνολό τους. Στα Δωδεκάνησα, η μοναδική περιοχή έχει χωροθετηθεί στη Λέρο ενώ στα υπόλοιπα νησιά τα λατομεία βρίσκονται ακόμη «εκτός». Στους νομούς Ευρυτανίας και Ροδόπης λειτουργεί από ένα μικρό λατομείο «εντός» που δεν επαρκεί. Τα μεγάλα λατομεία της Κορίνθου καθώς και σημαντικά λατομεία στην Κρήτη, Φθιώτιδα και Μαγνησία βρίσκονται επίσης «εκτός». Επιπλέον δεν υπάρχουν καθόλου νόμιμα λατομεία αδρανών στην Ν.Α. Ξάνθης κι ακόμη στη Σαντορίνη, Σκιάθο, Σέριφο, Μύκονο, Τήνο, Κέα, Αίγινα, Πόρο, Υδρα κλπ. Στη Χίο, καθορίστηκαν πάνω από δέκα περιοχές οι οποίες δεν ενεργοποιήθηκαν παρά μόνο μία από αυτές με αποτέλεσμα σήμερα να λειτουργεί μόνο ένα λατομείο στο νότιο τμήμα (Αρμόλια-Πυργί) για την κάλυψη των αναγκών του μεγαλύτερου μέρους του νησιού και ένα στο βόρειο τμήμα (περιοχή Σπαρτούντας) που συμβάλει ελάχιστα. Επίσης, για την εξόρυξη της πέτρας που χρησιμοποιείται ως δομικός λίθος (υπάγεται στην κατηγορία των αδρανών υλικών, άρθρο 1 Ν.2115/93) παγίως σε πολλές περιοχές, δεν υφίσταται θεσμοθετημένη λατομική περιοχή πουθενά στη χώρα.
Ακόμη δεν καθορίστηκαν λατομικές περιοχές στην Ανατολική Αττική που είναι γνωστό ότι πρόκειται για περιοχή με τις μεγαλύτερες καταναλώσεις αδρανών στη χώρα. Σε ολόκληρο το νομό αττικής, εξαιρουμένων των νησιωτικών του περιοχών, έχει καθοριστεί μόνο μία λατομική περιοχή (στην θέση Ξηρόρεμα Ασπροπύργου χωρίς ελεύθερους πλέον χώρους) καθώς και ένας ακόμη χώρος «συγκέντρωσης» στη θέση «Κεραμιδέζα» Μάνδρας (αφορά το λατομείο της ΧΑΛΥΨ ΑΕ, το μεγαλύτερο της χώρας) με αποτέλεσμα να συνεχίζεται η λειτουργία των προϋφιστάμενων λατομείων στην ανατολική αττική (θέσεις Λαμπρικά Κορωπίου, Μερέντα Μαρκόπουλου, Ντουμάνι Μαλακάσας κλπ) τα οποία βρίσκονται «εκτός» κι ορισμένα των οποίων λειτουργούν χωρίς άδεια κι έχουν επανειλημμένα «σφραγιστεί» κι «επαναλειτουργήσει»! Σύμφωνα με εκτιμήσεις του TEE, μόνο τα λατομεία της Αν. Αττικής παράγουν περίπου το 40-50% των συνολικής παραγωγής του νομού, η οποία για το 2007 ξεπέρασε τους 25 εκατ. Τόνους, δηλ. το 25-30% της παραγωγής σε επίπεδο χώρας.

Τέλος, σε ορισμένες περιοχές ο «Νομάρχης» προτίμησε να καθορίσει ως λατομικές περιοχές τις ίδιες τις περιοχές όπου λειτουργούσαν τα προϋπάρχοντα «εκτός περιοχών» λατομεία, χωρίς ουσιαστική βάσανο ως προς τη σκοπιμότητα της πράξης, εξυπηρετώντας ενδεχομένως τα ήδη εγκατεστημένα συμφέροντα… Το χειρότερο είναι ότι μια τέτοια πράξη «προβάλλεται» σε ορισμένες περιπτώσεις ως η βέλτιστη επιλογή που υπαγορεύει μια ανάλυση «κόστους-ωφέλους», αν εκτιμήσει κανείς το κόστος «του να κλείσει κανείς τις παλιές τρύπες» και στη συνέχεια «του να ανοίξει νέες παραδίπλα». Όμως όταν η λύση εξεταστεί ολιστικά και υπολογιστεί το «σκιώδες» κόστος σε μακροπρόθεσμη βάση με κριτήριο τη «βιωσιμότητά» της (“sustainability”), τα πράγματα διαφοροποιούνται σημαντικά. Σε αρκετές τέτοιες περιπτώσεις σε όλη τη χώρα, και ανεξάρτητα από την νομιμότητα της πράξης, εκείνο που έχει σημασία είναι ότι χρόνια μετά μαίνεται ακόμη επιχειρηματικός πόλεμος και εκκρεμούν δικαστικές διαμάχες με αποτέλεσμα η αγορά των αδρανών υλικών να μην έχει ομαλοποιηθεί.
Κατόπιν των ανωτέρω, κρίνεται εξαιρετικά δύσκολο στην κεντρική διοίκηση, να εφαρμόσει στρατηγικές λήψης αποφάσεων σε εθνικό επίπεδο για το συγκεκριμένο θέμα. Ουδείς μπορεί σήμερα να απαντήσει με βεβαιότητα, πόση από την εκτιμώμενη συνολική ετήσια παραγωγή των 100 εκατ. τον. αδρανών υλικών σε επίπεδο χώρας (για το 2007), προέρχονται από νόμιμες δραστηριότητες («εντός» ή «εκτός») ή όχι και να εφαρμόσει έστω πρωτόγονη στατιστική κατανομής της παραγωγής ανά περιφέρεια, νομαρχία είτε κατανομή ανάλογα με το είδος, τη διάθεση αλλά και τις τιμές των προϊόντων (ποιότητες, κοκκομετρία κλπ) στην εγχώρια αγορά. Αν εξαιρέσει κανείς τα 30-35 εκατ. τον. που παράγονται ετησίως (στοιχεία 2007) από μεγάλες εταιρείες που ανήκουν στον Σύνδεσμο Μεταλλευτικών Επιχειρήσεων (ΤΙΤΑΝ, ΙΝΤΕΡΜΠΕΤΟΝ, ΑΓΕΤ, ΧΑΛΥΨ, Lafarge, ΛΑΡΚΟ κλπ) και αφορούν κυρίως προϊόντα για παραγωγή τσιμέντου αλλά και δομικά υλικά, καθώς και ένα ποσό περίπου 40-50 εκατ. που σύμφωνα με τα στατιστικά στοιχεία του ΥΠΑΝ κατανέμεται ετησίως στα υπόλοιπα, νομίμως λειτουργούντα λατομεία της χώρας είτε «εντός» είτε «εκτός», οι υπόλοιπες ποσότητες (μέχρι τα 100 εκατ. Τον) παραμένουν «αγνώστου πατρός».

Δυστυχώς, το σκηνικό αυτό δεν αναμένεται να αλλάξει δραματικά όσο διατηρούνται οι παντοειδείς εξαιρέσεις αλλά και όσο η βούληση των ανά την επικράτεια νομαρχιακών αρχών δεν τοποθετεί το θέμα σε πρώτη προτεραιότητα. Το ζήτημα, δεν εξαντλείται μόνο στην επάρκεια σε αδρανή υλικά αλλά (έπρεπε να) αποτελεί σημαντικότατο εργαλείο για την προστασία του περιβάλλοντος που προσβάλλεται βάναυσα από την λαθροεξόρυξη, για την προώθηση της ασφάλειας εργαζομένων και περιοίκων, τη συμβολή στον ποιότητα των υλικών, την κατοχύρωση είσπραξης μεγάλων χρηματικών ποσών που νόμιμα δικαιούται η τοπική αυτοδιοίκηση κ.α. Και τέλος αποτελεί πρόκληση για τις τοπικές κοινωνίες, να αποδείξουν ότι δεν αποτελούν ένα πεδίο από κυρίως αντικρουόμενα (κι ενίοτε συμπλέοντα) μικροσυμφέροντα αλλά νοιάζονται πραγματικά για το καλό της περιοχής και φυσικά το εθνικό συμφέρον. Δυστυχώς, φαίνεται ότι θα χρειαστούν πολλές ακόμη απώλειες ευκαιριών, πολλές ακόμη γκρίζες διαδρομές, για να αντιληφθούμε ότι η το ατομικό μας συμφέρον τελικά δεν αντιστρατεύεται το συνολικό αλλά αντίθετα εκπορεύεται από αυτό. Ποιος νοιάζεται αλλά και ποιος μπορεί

• Η χωροθέτηση των εξορυκτικών δραστηριοτήτων
• Μ. Στουμπίδη: Η χωροθέτηση των Υπαίθριων Εξορυκτικών Δραστηριοτήτων